Fransız devlet adamı, asker ve yazar, Fransa’da Beşinci Cumhuriyetin mimarı. Askeri Akademi’yi bitirdikten sonra orduya katıldı ve I. Dünya Savaşı’nda Almanya’ya esir düştü. Savaş sonrasında 1925’te Yüksek Savaş Konseyi üyeliğine getirildi. Çeşitli Fransız kolonilerinde görev yaptıktan sonra Konsey Sekreterliği üyeliğine kabul edildi. II. Dünya Savaşı’nın başlaması ile tuğgeneralliğe yükselen Gaulle, Almanya ile ateşkesin imzalanması üzerine İngiltere’ye gitti. Onun gelişigüzel bir araya toplanmış bir avuç siyasal yandaşında ve ilerde Özgür Fransa Kuvvetlerini oluşturacak gönüllülerden başka destekçisi yoktu. Londra’da İngiliz hükümetiyle ilişkilerini yürütmekte güçlüklerle karşılaşan de Gaulle, alınganlığı ve yanlış yargılarıyla sık sık gerginliğin daha da artmasına neden oldu. 1943’te karargahı, Cezayir’e taşıdı ve Fransız Ulusal Kurtuluş Komitesi’nin başına geçti. Eylül 1944’te kurduğu gölge kabine ile birlikte Paris’e döndükten sonra birbirini izleyen iki geçici hükümetin başkanlığına getirildi. Ama koalisyon partileri ile arasındaki sürtüşmeler sonucu Ocak 1946’da ansızın başbakanlıktan istifa etti.Sonraları 1958’e kadar de Gaulle’ün siyasal yaşama dönmesi için çeşitli istekler ve görüşler ortaya çıktı. Mayıs 1958’de,Cezayir’deki Fransız birliklerinin Dördüncü Cumhuriyet yönetime karşı başlattıkları ayaklanmanın ülkeyi iç savaşa doğru sürüklemesi sonucunda göreve çağırılan de Gaulle Aralık 1958’de Cumhurbaşkanlığına seçildi. De Gaulle, yurttaşların kendisini ancak bir bunalım döneminde kabul edebileceğini bildiği için kamuoyunun desteğini sürekli kılmak amacıyla Parlamento’daki “partiler sistemi”nin gücünü kırmak zorunda olduğuna inanıyordu. Bu durumda önce, Cumhurbaşkanının hükümet politikalarını denetleme yetkisini kabul ettirme sonra da seçimler ya da referandumlar aracılığıyla bu denetimi sürekli kılma taktiği uyguladı.De Gaulle, dış politikada genellikle A.B.D. karşıtı olarak nitelenen tutumlar aldı. 1966’da Fransa’nın NATO’nun askeri kanadından ayrıldığına ilan etti. Sovyetler Birliği ve diğer sosyalist ülkelerle ilişkiler geliştirerek 1964’te Çin Halk Cumhuriyeti’ni tanıdı.1969’da yapılan bu referandumda başarısızlığa uğrayan de Gaulle Cumhurbaşkanlığından istifa etti. De Gaulle’ün Türkçe’ye de çevrilmiş askerlik ve siyaset hakkında kitapları vardı.
Gelişme İttifakı (İlerleme İçin İttifak)
John F.Kennedy’nin Küba’nın diğer Latin Amerika ülkelerini etkilemesini önlemek için 13 Mart 1961’de ileri sürdüğü yöntem. 10 yıllık bir süre için 20 milyar dolarlık Amerikan yardımı ve yılda 300 milyon dolarlık özel sermaye yatırımı 1946-1960 arasında kıtaya yapılan yıllık yardımı dört katına çıkarmayı öngörüyordu. Buna karşılık Latin Amerika Ülkeleri 10 yıl içinde 80 milyar dolarlık yatırım yapacaklar ve toprak, vergi, öteki toplumsal ve ekonomik reformlara girişeceklerdi. Sonuç olarak bu ülkeler yılda %5 oranında büyüyecekti.Washington’daki bürokratik mekanizma, planın zamanında işlemesini engelledi. Brezilya, Arjantin ve Meksika kendi ulusal ekonomik kalkınma planlarının uluslararası düzeyde incelenmesine ve tartışılmasına izin vermediler. Latin Amerika ülkelerinin bir bölümü planda sözü edilen reformları çıkarlarına aykırı bulup uygulamadılar. 1960’larla birlikte dış ticaret açığı vermeye başlayan ABD, Latin Amerika’ya yapılacak yardımların tümünün Amerika ihraç mallarının alımında kullanılmasını isteyince, bu kısıtlayıcı ticaretin etkisiyle 1960’ların ortalarına gelindiğinde Arjantin, Şili ve Brezilya gibi ülkelerde korkunç bir enflasyon baş gösterdi.Gelişme ittifak, Latin Amerika ülkelerinin ekonomik kalkınma planları üzerinde ABD’nin etkisin artırarak düzenli, istikrarlı ve böylece Castro tipi devrimlerin yer almadığı bir Latin Amerika’nın kurulması ve sürdürülmesini hedefliyordu. Program başarısız olmuş ve düş kırıklığı yaratmıştır.
Gestapo
Devlet gizli polisi anlamına gelen Almanca GE, STA, Polizei’ın kısaltması. Nasyonel sosyalist partinin siyasi polisi; 1933’te III. Reich’a mal edilmiş. II. Dünya Savaşı sırasında faaliyet alanı Almanya tarafından işgal edilen tüm topraklara yayılmıştı. Nazi partisinin gizli polisi alan Gestapo Hitler’in iktidara geçişinden sonra bir devlet organı haline geldi.
Girit Sorunu
Girit, Osmanlılar devrinde Girit adası halkının önce bağımsızlık, sonra Yunanistan’a katılma amacıyla ayaklanması, bu yüzden doğan olaylara verilen ad. Girit’in Rum asıllı halkı ilk olarak 1821’de Osmanlı yönetimine başkaldırdı. Mısır Valisi Mehmet Ali Paşa bu ayaklanmayı bastırmakla görevlendirildi.Yunanistan’ın Osmanlı devletinden ayrılarak bağımsızlık bir krallık oluşundan sonra Girit’te ikinci bir ayaklanma oldu. (1830), Mehmet Ali Paşa bunu da bastırdı (1831). Ancak, adadaki milliyetçilik akımının gelişmesi ve Yunanistan’ın giriştiği yoğun propaganda sebebiyle Girit’te huzur bir türlü sağlanamadı. 1840 Londra Antlaşmasından sonra burasının yönetimi Mısır Valisi Mehmet Ali Paşa’dan alındı. Yunan mültecileri tarafından çıkartılan bir isyan da Mustafa Naili paşa tarafından kolaylıkla bastırıldı (1841). En önemli ayaklanma 1866’da oldu. Asiler, Yunanistan’a katıldıklarını ilan ettiler. Osmanlılar bunu kabul etmediler. Sadrazam Ali Paşa işe el koydu. Sonunda üye çoğunluğunu Rumların teşkil ettiği bir meclisin kurulmasıyla ayaklanma bastırıldı. Daha sonra adanın Rum halkı çeşitli haklar istemeğe başladı. 1877-1878’de yapılan antlaşmalarla ada valisinin Rum, yardımcısının Türk olması, 80 üyelik meclise 50 Rum üyenin seçilmesi, resmi işlem ve yazışmaların hepsinde Rumca’nın kullanılması kabul edildi.Girit meselesi 1897’de yeniden alevlendi. Yunan hükümeti ve Etniki Eterya cemiyetinin açık ve gizli kışkırtmaları sonucunda adada geniş bir çete faaliyeti başladı. Bu arada Yunanlılar Girit’e 1500 kişilik bir askeri kuvvet çıkardılar. İngiltere, Fransa, Rusya ve İtalya’nın desteğini kazanmak için her türlü yola başvurdular. Ancak Osmanlı hükümetinin iç işlerine yabancıların karıştırmamak konusundaki kararlı tutumu karşısında batılı devletler, Yunanlıların adadan kuvvetlerini çekmesi için donanmalarıyla Girit’i abluka altına aldılar. Yunan hükümeti bu ablukaya da aldırmayınca Ethem Paşa kumandasındaki Osmanlı ordusu Makedonya, Alasonya üzerinden saldırıya geçerek Dömeke meydan savaşından Yunan ordusunu yenilgiye uğrattı, Atina’ya doğru ilerlemeye başladı. Ancak batılı devletlerin işe karışmaları sonucu bu harekat durduruldu. Girit’te Rusya, İngiltere, Fransa ve İtalya’nın himayesinde bir yönetim kurularak Yunan kralının oğlu Georgios, komiser olarak tayin edildi. İkinci Meşrutiyetin ilanından sonra (1908) Girit Meclisi Yunanistan’a katıldığını resmen ilan etti. 26 Temmuz 1909’da Rumlar Hanya kalesine Yunan bayrağını çektiler. 1911’de 25 Girit Rum mebusu Yunan parlamentosu toplantılarına katılmak amacıyla Pire’ye doğru yola çıktılar.Fakat İngiliz donanmasına bağlı savaş gemileri bunu önleyerek Giritli mebusları tevkif etti. Balkan savaşından sonra Londra ve Bükreş Antlaşmalarıyla Girit’in Yunanistan’a ilhakı Osmanlı devleti tarafından resmen kabul edildi, böylece Girit meselesi kapandı.
Guam Doktrini: bkz. Nixon Doktrini
Gümrü Andlaşması, 2 Aralık 1920
Kurtuluş savaşı sırasında Türkiye Büyük Millet Meclisi ile Ermenistan arasında imzalanan antlaşma. 30 Ekim 1918 Mondros Mütarekesinden sonra Osmanlı Devleti Kafkasya Cephesindeki birliklerini geri çekmek zorunda kalmıştı. Yeni kurulan Bolşevik rejiminden yardım alan Ermeniler 1920’de Doğu Anadolu’da bazı bölgeleri işgal etmişti. Doğu cephesi komutanı Kazım Karabekir karşısında yenilgiye uğrayınca barış görüşmeleri 22 Kasım 1920’de Gümrü’de başladı. Ermenistan Taşnak Hükümeti ile Türkiye arasında imzalanması planlanan Gümrük Anlaşması ile doğudaki harekat sona erdi. Kars sancağının bütünü, anlaşma öncesi Ermenistan’ın elinde bulunan Kulp (Tuzluca) kazası Türkiye topraklarına katıldı. Andlaşmanın 10. maddesiyle Ermenistan, Doğu Anadolu’da bir miktar toprağın Ermenilere verilmesini öngören Sevr Antlaşması’nı yok sayacağını kabul etti. Türkiye sınırları içinde Ermenilerin çoğunlukta bulunduğu hiç bir bölge olmadığı kabul edildi.Gümrük Andlaşma ile Erzurum-Bakü demiryolu açıldı. Türkiye-Sovyetler arasında doğrudan bağlantı bu yolla sağlanarak Türkiye’nin bu devletten yardım alması kolaylaştı. Türk kuvvetleri doğudan emin bir şekilde güney ve batıda savaşma olanağı buldular.Andlaşmanın imzalanmasından bir gün sonra Ermenistan, Kızıl Ordu’nun denetimine girince burada bir Sovyet Hükümeti kurulduğu için Gümrü Andlaşması onaylanamadı.
Güney Afrika’da Irkçılık: bkz. Aparthayd
Habeşistan Sorunu (Etiyopya Sorunu), 1935
Faşist İtalya’nın yeni sömürgeler elde etmek üzere uyguladığı emperyalist politikanın sonucu olarak Habeşistan’a yönelik saldırgan politikası. Ocak 1935’de Habeşistan, Milletler Cemiyeti’ne resmen başvurarak soruna el koymasını istedi. Habeşistan delegesi, M.C. statüsünde bu duruma ilişkin 15. maddenin uygulanmasını istedi. M.C. İtalya-Habeşistan anlaşmazlığını barışçı yollardan çözmekle görevli beş üyeden kurulu bir komite seçti. Beşler komitesinin hazırladığı bir öneri 6 Ekim 1935’te İtalya’nın Habeşistan’ın işgali ile rafa kalktı. İtalya’nın Habeşistan’ı işgalinde temel nedenler hızla artan nüfusunu bir sömürge elde ederek yerleştirmek ve geliştirmekte olan ekonomisine hammadde kaynakları bulma çabasıdır. Hızlandırıcı nedenleri ise gün geçtikçe güçlenen Habeşistan’ın İtalya’nın sömürgeleri Eritre ve İtalya’nın sömürgeleri Eritre ve İtalyan Somalisi üzerinde baskı yapması yanında Fransa ve İngiltere’nin daha çok Almanya’dan korktukları için İtalya’nın işgaline yumuşak bakmaları olarak sayılabilir.Üyelerinden birine karşı girişilen bu açık saldırı karşısında toplanan M.C. Konseyi İtalya’yı saldırgan ilan ederek, üye devletlerden İtalya’ya karşı zorlama tedbirleri uygulamalarını istedi. Konsey kararına göre İtalya’ya stratejik nitelikte maddeler ve malzeme verilmeyecek, kredi açılmayacaktı. Ancak, zorlama tedbirleri başarılı olamadı. Özellikle Almanya, Habeşistan’ın işgali boyunca İtalya için yaşamsal önemi olan kömürü verdi. 1936 Mayıs’ında Habeşistan’ın işgali tamamlandı.Sonuç olarak M.C.’nin uluslararası politikada etkin bir rol oynamadığını Habeşistan sorunundaki etkisizliğine bağlayan Almanya, kendi güvenliğini sağlamak gerekçesiyle Ren bölgesini işgal etti. Akdeniz’de İtalya tehlikesi gören İngiltere’nin desteğinde Türkiye, Yunanistan ve Yugoslavya’nın biraraya geldiği Akdeniz Paktı 1936’da kuruldu. Konjonktürel dengelerin hızla değişmesi Habeşistan Sorunu sırasında desteğini aldığı Almanya gibi Avrupa’da güçlü bir devletin desteğini arayan İtalya’nın Almanya ile yakınlaşmasını sağladı. Bu sorun Hitler-Musollini ittifakının ilk adımını oluşturdu. Sonuç olarak 1936’da Berlin-Roma Mihveri kuruldu.
Haklar Bildirisi (Petition of Rights), 1628
İngiliz Parlamentosu’nun 1628’de yayınladığı belge. 1625’de 1. Charles’in tahta geçmesiyle İngiltere’deki siyasal mücadele bir iç savaşa dönüştü. Kral, parlamentoya danışmadan İspanya ve Fransa’ya savaş ilan etti ve bunu finanse edebilmek için de vergileri artırdı. Bunun üzerine İngiliz Parlamentosu 1628’de haklar bildirisini (Petition of Rights) yayınladı. Bu bildiride kralın yetkileri sınırlanarak, hukuksal sürecinden geçmeksizin kralın kimseyi suçlamayacağı, cezalandıramayacağı ve orduyu halka karşı kullanamayacağı belirtiliyordu. Kralın buna tepkisi büyük oldu, parlamentoyu dağıtarak 11 yıl boyunca toplanmamasını sağladı. Ancak vergi izni alabilmek için 1640’ta parlamentoyu tekrar toplantıya çağırmak zorunda kaldı.
Haklar Yasası (Bill of Rights), 1689
İngiliz Parlamentosu’nun 1689’da yayınladığı, egemenliğin artık parlamentonun eline geçtiğini bildiren yasa. 1689’da ilan edilen Bill of Rights ilkelerine göre: 1)Parlamento sık sık toplanacaktır. 2)Parlamento seçimleri serbest olacaktır. 3)Parlamento tam bir söz özgürlüğüne sahip olacaktır. 4)Parlamentonun kabul ettiği yasal kral da dahil herkesi bağlayacaktır. 5)Parlamentonun izni olmadan asker toplanamayacaktır. 6)Parlamentonun izni olmaksızın vergi toplanamayacaktır. Bu yasa ile parlamenter demokrasi ve hukukun üstünlüğü gibi 19. yy.ın kilit ilkeleri önce İngiltere’de yerleşmiş ve uygulanmıştır.
Hatay’ın Türkiye ya da Suriye sınırları içine alınmasına ilişkin olarak ortaya çıkan sorun ve Türkiye’nin Suriye’nin mandateri olan Fransa ile yaptığı anlaşma (23 Haziran 1939). TBMM, Fransa ile imzaladığı Ankara İtilafnamesinde ulusal sınırlar içinde olmasına karşın Hatay’ı sınırların dışında bırakmayı politik koşullar nedeniyle uygun buldu. Antlaşmada yöre halkının çoğunluğunun Türk olduğu ve kültürel gelişmelerinin engellenmemesi gerekliliği açıkça belirtildi ve Türkçe’nin Hatay’da resmi dil olması sağlandı. Bu arada Hatay, San Remo Antlaşması uyarınca Fransız mandası altına alındı (25 Nisan 1920). Böylece Fransa, Hatay’da muhtar bir yönetim kurdu. 9 Eylül 1936’daki antlaşma ile Fransa’nın Suriye’deki mandasının sona ermesi, Hatay sorununu tekrar gündeme getirdi. Antlaşmanın Fransa’nın tüm hak ve görevlerini Suriye’ye devretmesini belirten 3. maddesi, Hatay’ın Suriye sınırları içinde kalmasına ve Türk halkın durumun tehlikeye düşmesine neden oluyordu. Bunun üzerine Türkiye, sorunun Milletler Cemiyeti’nde görüşülmesini istedi. Konuyu gündemine alan Milletler Cemiyeti Fransa’nın izniyle İtalyan, Norveç ve İsviçreli 3 gözlemciyi Hatay’a gönderdi. Sorunun raportörlüğünü ise İsveç temsilcisi Sandler yaptı.Hazırlanan raporda, İskenderun ve Antakya’nın içişlerinde bağımsız olması dışişlerinin ise bazı koşullara bağlı olarak Suriye tarafından yürütülmesi, bölgenin ayrı bir statü ve anayasa ile yönetilmesi, Suriye ile gümrük birliğinin kurulması, Türkçe’nin resmi dil olarak kullanılması, zorunlu askerlik kuralının uygulanmaması, bölgenin silahlandırılmaması, toprak bütünlüğünün Fransa ve Türkiye tarafından garanti edilmesi ilkeleri yer alıyordu.Milletler Cemiyeti bu raporun ardından Hatay’a özel bir yönetim tanıdı (27 Ocak 1937). Ancak raporda yer almadığı halde Türkçe’nin yanı sıra Arapça da resmi dil olarak kabul edildi. Ardından, Türkiye ile Fransa arasında Cenevre’de Hatay’a ulusal bütünlük kazandıran antlaşma imzalandı (29 Mayıs 1937). Aynı gün Milletler Cemiyeti Hatay’ın anayasasını onayladı. Buna göre Hatay’a ilişkin statünün 55, anayasanın 37 maddesi vardı. Statüye göre, anayasa hükümleriyle statü hükümleri arasında aykırılık olması durumunda statü hükümleri uygulanacaktı. Türkiye uygulamaya hemen geçilmesini istediği halde, Fransa’nın kışkırttığı Araplar uygulamalarına karşı çıktılar. Bu nedenle statüde ve anayasada öngörülen seçimler gecikti. Ayrıca Milletler Cemiyeti’nce görevlendirilen komisyonun önerisi, seçim sistemini saptırdığı gerekçesiyle, Türkiye tarafından kabul edilmedi. Seçim sistemi Milletler Cemiyeti’nce değiştirildi. Seçimlerin güvenliğinin sağlanması konusunda Türkiye ile Fransa arasında çıkan uyuşmazlık 3 Temmuz 1938’de askeri bir antlaşma ile sona erdi. Antlaşma uyarıca görevlendirilen 6.000 kişilik güvenlik kuvvetinden 1000’i Hatay’dan, geriye kalanı da eşit güçle Türk ve Fransız kuvvetlerinden sağlanacaktı. Ayrıca taraflar 29 Mayıs 1937 antlaşmasında belirtilen görevleri yerine getirmeyi kabul ettiler.Yapılan seçimlerden meclisin 40 üyeliğinde 22’sini Türkler kazandı (22 Ağustos 1938). Meclis, 2 Eylül 1938’deki ilk toplantısında, “Hatay devleti”nin kuruluşunu ilan etti ve Tayfur Sökmen devlet başkanı oldu. Hatay sorunu, Suriye’nin toprak bütünlüğünün ve bağımsızlığının Türkiye tarafından kabul edilmesi üzerine son buldu (23 Haziran 1939). Antlaşma görüşmelerini Türkiye adına Dışişleri Bakanı Şükrü Saraçoğlu ile Fransa’nın Ankara Büyükelçisi Rena Massigli yönetti. Antlaşma 30 Haziran 1939 tarihli ve 3658 sayılı kanunla kabul edildi. Bu arada Hatay meclisi olağanüstü bir toplantı ile Türkiye’ye bağlanma kararı aldı (29 Haziran 1939). Böylece, Türkiye ile Hatay arasındaki sınırlar kalkacak, Fransız kuvvetleri bölgeden çıkacak, Hatay vatandaşları Türk vatandaşlarının haklarını kazanacaktı. Ayrıca Türkiye kendi sınırları içinde, Fransa Suriye sınırları için komşu devletlerin güvenlik ve rejimlerine yönelmiş hareketleri önlemeyi kabul ediyordu. TBMM 30 Haziran 1939’da yaptığı toplantısında Hatay’ın Türkiye’ye katılışını kabul etti.
Havana Konferansı: bkz. Dünya Ticaret Örgütü
Hellenizm
Grek Uygarlığı’nın zamanla Doğu’nun düşünce ve davranışlarını içererek, bu kalıplar içerisinde erimeye başlamasıyla Hellenizm dönemi başlamıştır. M.Ö. 4. yy’ın ortalarından başlayarak, Makedonya Kralı İskender Grek kültürünü genişletmiştir. M.Ö. 334’te Çanakkale Boğazını geçerek Asya’ya girmiş, Suriye ve Mısır’ı işgal etmiş, sonra da İran’a ve Keşmir’e kadar yayılmıştır. Grek Medeniyeti’nin yayılışı 2 evreye ayrılabilir. Birincisi bir Hellenleştirme evresidir. Yeni siyasi, felsefi, teknik kavramların yaratıldığı bu evre Yunan-Makedon dünyasından bağımsız, ancak Yunan-Makedon Uygarlığının Asya ve Kuzey Afrika’daki yansıması olarak görülür. İkinci evre, Doğu Uygarlığının Batı’ya maddi ve manevi bakımından üstün gelmesiyle belirgindir. Roma’nın Hellenistik siyaset düzenini yıkmasına kadar sürmüş, Yunan kültürü bu evrede bütün Akdeniz’e yayılmıştır. Hellenistik dönemde ortak bir eğitim, sınırları aşarak, birçok ülkenin aydınlarını birleştiren bir kültürü yaymıştır. Hükümdarların bilim ve sanat koruyuculuğu bilginin değerini artırmış, Yunan felsefesi eski canlılığını yitirmekten kurtulmuştur. Bu gösterişli bir lüks ve konfor dönemi, Yeni Eflatunculuk şeklini alarak, Roma imparatorluğu döneminde de rol oynamış, imparatorluğun Hıristiyanlaşmasıyla yok olmuştur.
Helsinki Anlaşması (Helsinki Accord), 1975
1975’te Helsinki’de, Avrupa’da Doğu ile Batı arasında barış ve istikrarı sağlamayı amaçlayan Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Konferansı’nın sonucunda imzalanan temel bir diplomatik anlaşma. Helsinki son senedi olarak da bilinen anlaşma, NATO ülkelerini, Varşova Paktı uluslarını ve on üç tarafsız ve bağlantısız Avrupa uluslarını içeren otuz beş adet katılımcı tarafından imzalanmıştır. Anlaşma dört bölüme ya da “sepete” ayrılmıştır. Birinci sepet, güven yaratıcı önlemler kurumununun da dahil olduğu devletler arasında ilişkilere ve spesifik sorunlara rehberlik eden temel ilkeleri içeren Avrupa’nın güvenlik konuları ile ilgilidir. İkinci sepet, ekonomi, bilim ve teknoloji ve çevre alanlarında işbirliğini öngörmektedir. Üçüncü sepet, insan haklarını, kültürü, eğitimi, ve Avrupa çapında insan, düşünce ve bilginin serbest akımını da içeren insancıl çabaların arttırılması konusunda işbirliğini öngörmektedir. Bazen dördüncü sepete atfedildiği üzere, anlaşma aynı zamanda, katılımcı devletleri “Konferans’ta önayak olunan çok-taraflı sürecin devam ettirilmesi” konusunda izleme konferanslarına çağırmayı da öngörmektedir. Önemli izleme konferansları Belgrad’da (1977), Madrit’te (1980) ve Viyana’da (1987) düzenlenmiştir.Helsinki Antlaşması, tüm Avrupalı uluslara ve ABD’ye Avrupa’nın İkinci Dünya Savaşı sonrası statükosunu kabul ettirmek ve tüm Avrupalı uluslararasında işbirliği ve anlayış programlarını geliştirmek Suriteyle Doğu ile Batı arasındaki düşmanlığı azaltması nedeniyle önemli bir çaba olmuştur. Bu anlaşma, bir andlaşmadan çok sadece bir diplomatik anlaşma olmasına ve bu nedenle de uluslararası hukuk açısından herhangi bir bağlayıcılığı olmamasına rağmen, katılımcı ülkeler arasında işbirliği imzalanmasından sonra bazı yararlı sonuçlar ortaya çıkmıştır. Sözgelimi Sovyet yönetimi, Helsinki’den sonra artan bir şekilde Yahudi göçmenlerine izin vermiştir. Alman Demokratik Cumhuriyeti af ilan etmiş ve pek çok siyasal tutukluyu serbest bırakmıştır. Avrupalı katılımcı ülkeler, çevre koruma alanında, hava kirliliği ile mücadeleyi amaçlayan bir konvansiyon imzalamışlardır. Ama aynı zamanda bazı hareketler Helsinki Anlaşması’nın prensiplerini reddetmiştir ve 1979’da Sovyetler’in Afganistan’ı işgal etmesinden sonra Doğu ile Batı arasındaki ilişkiler kötüleşmiştir.
Hindistan-Pakistan Çatışması (Indo-Pakistani Conflict)
Hindistan ve Pakistan devletleri arasında, kökeni çok eskilere dayanan anlaşmazlıklar nedeniyle süren mücadele. İki ülke arasındaki sorunların kökenleri, tarafların iki ayrı devlet olarak ortaya çıkışları ile yakından ilgilidir. Başlangıçta Hindu yarımadasındaki İngiliz Sömürge yönetimine karşı Hindu egemenliğindeki Ulusal Kongre Hareketi içinde yer alan Müslümanlar, Hindu çoğunluğunun hakimiyetindeki bir devlet içerisinde olmak istemedikleri için, bir süre sonra Muhammed Ali Cinnah’ın önderliğinde bu hareketten ayrılarak bağımsız bir devlet oluşturma çabalarına girişmişlerdir. Böylece ortaya çıkan Pakistan ve Hindistan devletleri, bölgedeki etnik ve dini birliği sağlayamadılar ve 1948’de birbirleri ile çatışmaya başladılar. İki ülke arasında ilk çatışma nedeni sayılan Keşmir Sorunu ile birlikte, tarafların yolları birbirinden iyice ayrıldı. Çünkü Pakistan Bağdat Paktı’na girdi, Hindistan da Bağlantısızlar Hareketi’nin öncü üç devletinden birisi oldu.1963 yılında nüfusunun büyük çoğunluğu Müslüman olan Keşmir’de Hindular ile Müslümanlar arasında yeniden baş gösteren çatışmalar, 1965 Ağustos’unda bir Hindistan-Pakistan savaşına dönüşmüştür. Hindistan’ın ağır bastığı bu mücadele Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi’nin ateşkes kararına tarafların uyması sonucu bulundurulabilmiştir. Taraflar arasıda beş-altı yıl süren barış dönemi 1971 yılı başlarında Doğu Pakistan’ın Bangladeş adı ile bağımsızlığını ilan etmesi sonucu yeniden bozulmuştur. 1971 sonlarında taraflar arasında savaşın patlak vermesi üzerine, Hint orduları Doğu Pakistan’a girmişler ve buradaki Pakistan kuvvetleri de teslim olmuşlardır. Bu dönemden sonra iki ülke arasında doğrudan bir çatışma görülmemek ile beraber Pakistan’ın Hindistan’daki ayrılıkçı Sih azınlığı desteklediği görüşünden kaynaklanan gerginlikler olmaktadır. Son zamanlarda Keşmir Sorunu’nun tırmanması iki ülke arasındaki ilişkileri gerginleştirmiştir.
Hitler, Adolf: bkz. Nazizm
Hünkar İskelesi Antlaşması, 1833
Osmanlılar ve Ruslar arasında yapılan antlaşma (8 Temmuz 1833). Osmanlı padişahı Mahmut II, Mısır’da Mehmet Ali Paşa’nın ayaklanması sonucu, devletin güvenliğini tehlikeli görmeğe başladı. Fransa, Mehmet Ali Paşa’yı tutuyor. İngiltere ise tereddütlü davranıyordu. Bu durum üzerine padişah, Tuna kıyılarındaki otuz bin kişilik Rus birliğinin İstanbul’u korumak için gönderilmesini istedi. Rusya bu isteği memnuniyetle kabul edince padişah, Mehmet Ali Paşa ile uzlaşmak için yeni çareler aramaya başladı. Fakat Fransa bu teşebbüsleri boşa çıkardı. Böylece amiral Lazenev’in kumandasında dokuz savaş gemisinden kurulu Rus filosu, Karadeniz boğazını geçerek Büyükdere önünde demirledi. Durumu kendi çıkarlarına uygun bulmayan Fransa ve İngiltere, bu defa Mehmet Ali Paşa ile Osmanlı padişahının arasını bulmak için çalışmaya koyuldular. Fransa amiral Roussin’i, İngiltere ise Lord Ponsonby’i bu iş için görevlendirdi. Sonuçta Mehmet Ali Paşa ile padişah arasında Kütahya Barışı imzalandı (14 Mayıs 1833). Kütahya Antlaşması, Mısır valisi ile olan antlaşmazlıkları çözümleyecek ilkelerden çok uzaktı. Geleceği güvenlik altına almak isteyen Mehmet Ali’nin teklifini olumlu karşılayan çar, ittifak fikrini kabul etti. Böylece Hünkar İskelesi Antlaşması imzalandı. Antlaşma bir önsöz, altı açık ve bir gizli maddeden meydana geliyordu.Önsözde, Osmanlılar ile Ruslar arasında kurulmuş olan barış sistemi ve bu antlaşmanın savunma düşüncesiyle hazırlandığına işaret ediliyordu. Birinci maddede, iki devletin sadece savunma kaygısıyla bu antlaşmayı yaptıkları, huzur ve güvenlikleri için birbirlerine yardımda bulunacakları belirtiliyordu. İkinci maddede, 1829 Edirne antlaşması ile bu antlaşmada geçen diğer maddeleri yeniden onanmaktaydı. Üçüncü madde, Osmanlılar, Rusya’dan yardım istedikleri takdirde, Rusya’nın karadan ve denizden, iki taraf arasında kararlaştıracak sayıda bir kuvvetle yardım edeceğine ilişkindi.
İkinci Dünya Savaşı, 1939-1945
İnsanlık aleminin gelmiş geçmiş büyük savaşıdır ve dünya strateji ve politika alanında meydana getirdiği değişiklikler de milletler için hayati önemde olmuştur. Savaştan önce, Avrupa ve Asya’da bu yönde bir gidiş sezilmekte adım adım savaşa yaklaşılmaktaydı.Avrupa’da Hitler’in 1933’de iktidara gelmesi ve Nasyonel Sosyalizm (kısaca Nazizim) adıyla devletçi ve milisliğe dayanan partizan rejim kurması, bu milletin savaş isteklerini gittikçe kuvvetlendirdi. Esasen, Birinci Dünya Savaşı sonunda mağlup Almanya’ya kabul ettirilen Versay Antlaşması, Almanlar için ağır hükümler getirmişti. Almanya bu hükümleri hiç bir zaman benimseyemedi ve fırsat buldukça çiğnedi ve silahlanmasını arttırdı. Öte yandan Hitler “Kavgam” (Mein Kampf) adlı eseriyle, Almanya milletine savaşa yönelecek bir felsefe aşılıyordu. Bu eserinde Hitler, Almanların hepsinin aynı bir ülkede ve aynı bir lider başkanlığında olmasını savunuyordu. Böylece “Ein Volk, Ein Reich, Ein Führer” parolası ortaya çıkmış ve Hitler, Avusturya’yı Çekoslavakya’nın Almanların yaşadığı Südetler bölgesini ve Polonya’da bazı yerleri istemekteydi. Hitler buraların Almanya’nın hayat sahası (Lebensraum) içinde olduğunu, ülkesinin sıkıştırıldığını ve doğuda hayat sahası bulunduğunu söylüyor ve doğuya yayılmayı (Drang Nach Osten) gerekli görüyordu. Nitekim savaşa kadar Avusturya’yı ilhak etti (Anschluss), Südetler’i aldı, Polonya’dan Almanya’nın Danzig bölgesine geçmek için arazi istedi (Danzing Koridoru) ve bu verilmeyince savaşa girişti.Öte yandan İtalya da Afrika’da Habeşistan’a saldırarak 1936’da burayı kendisine ilhak etti. Akdeniz’de de eski Romalıların deyimi olan “Bizim Deniz” (Mare Nostrum) politikasına yönelmiş,Güney Türkiye, Yunanistan ve Arnavutluğu tehdit ediyor. Balkanlar ve Tuna bölgesiyle de ilgileniyordu. Nitekim 1939’da Arnavutluğu işgal etti, savaş sırasında da Yunanistan’a girdi.Asya’da da, Japonya 1937’de Çin’e saldırmış ve bir kısmını işgal etmişti. Orada da için için bir savaş sürmekteydi. Japonya da “Güney Asya Orta Refah Alanı” ismiyle bir proje yapmış, bir çok Asya ülkesi üzerinde gözü bulunuyordu.Bu üç devlet çeşitli antlaşmalarla aralarında bir blok (Mihver-Axis) kurdular ve İkinci Dünya Savaşı’nı bir arada yürüttüler.Mihvere karşı da müttefikler (Allied Powers) denilen İngiltere, Fransa ve diğer birçok batılı ülke bir blok kurmuştu. 1941’de Rusya, Almanya’nın saldırmasıyla ve ABD’de Japonya’nın kendisine Pearl Harbour’da saldırması ile müttefiklere katıldılar. Zamanla Birleşmiş Milletler şeklini alan bu blok ülkeleri sayısı 56’ya kadar varmıştır.İkinci Dünya Savaşı, 1 Eylül 1939’da Almanya’nın Polonya’ya saldırısı ile başlamış, diğer devletlerin katılmaları ile 5 yıl sürmüş, 7 Mayıs 1945’de Almanya’nın teslimi ile Avrupa’da son bulmuş, 2 Eylül 1945’de de Japonya’nın teslim oluşu üzerine tamamen bitmiştir (Türkiye de 23 Şubat 1945’de Almanya ve Japonya’ya savaş ilan ederek müttefikler yanında yer almış, fakat çatışmalara fiilen girmemiştir).Almanya, Polonya’ya girdiğinden kısa bir süre sonra Ruslar da Polonya’yı doğudan işgale başlamışlar ve bir kısmını almışlardır. Ruslar ayrıca Finlandiya ile savaşa girmişlerdir.Hızlı bir yıldırım savaşı (Blitzkrieg) stratejisiyle Almanlar, batıda da Fransa, Belçika, Hollanda, Danimarka, Norveç’i işgal etmişlerdir. Afrika’ya da atlayarak (Afrikakorps) Mısır’a doğru süratle ilerlemişler, bir yandan da Yugoslavya, Yunanistan, Macaristan, Bulgaristan ve Romanya’ya kadar Balkanları da hakimiyetleri altına almışlardır. Bu arada İtalya’da savaşa katılmış bulunuyordu ve Arnavutluğu işgal etmiş, Yunanistan ve Afrika’da da İtalyan kuvvetleri bulunmaktaydı.1941 yılı bu dünya savaşında çok önemli bir yıl olmuştur. Zira, 22 Haziran 1941 günü Alman Orduları bu kez de Rusya’ya saldırmışlar (Barbarossa Harekatı) ve Alman-Rus savaşı başlamıştır.Öte yandan 1941 Aralık ayı başında da Japonya Pearl-Harbour’da ABD’nin Pasifik Filosu’na saldırmış ve böylece her iki ülke de savaşa katılmışlardır. Japonya başlangıçta önemli başarılar sağlayarak Filipinler, Hindiçini, Endonezya ve daha bir çok kesimleri işgal etmiştir.Ancak, ABD’nin müttefikler yanında savaşa katılmasıyla kendisinin tehlikesiz yerde bulunup sanayinin savaş amacıyla geliştirmesi ve müttefiklere (özellikle İngiltere ve Rusya’ya) geniş ölçüde yardımı arttırması sonucu, diğer ülkeler de kuvvetlerini artırarak savaş talihi yavaş yavaş tersine dönmüş, Alman, İtalyan ve Japon kuvvetleri her tarafta geriye sürülmeye başlamıştır.Özellikle, Rusların Stalingrad’da direnmeleri Almanları çok sarsmış ve Ruslar ilerlemeğe başlamıştır. Öte yandan, Afrika’da da Mısır civarındaki El-Alemeyn savaşı ile Alman ilerlemesi durdurulmuş ve yavaş yavaş geriye gidiş başlamıştır. 1942’de Amerikan ve İngiliz kuvvetlerinin Kuzey Afrika’ya çıkarma yapmaları ile buralardaki Alman kuvvetleri büsbütün zor duruma girdiler. 1943’de ise müttefik kuvvetler İtalya’ya Sicilya çıkarmasını yaparak, savaşı artık Avrupa’ya doğru Almanya yönüne döndürdüler. Müttefiklerin İtalya’yı işgale başlamaları sonucu Almanlar çekildi ve Mussolini devrilerek, 1944’de İtalya mütareke yaparak teslim oldu.Rusya, Almanlarla çarpışan kuvvetlerinin yükünü hafifletmek için batıdan da müttefiklerin Avrupa’ya saldırmasını istemekteydi. Böylece bir “İkinci Cephe” açılacaktı. Müttefiklerin (Overlord Harekatı) Kod ismiyle andıkları bu plan da 6 Haziran 1944’de General Eisenhower’in yönetiminde gerçekleşti ve Fransa kıyılarında Normandiya’ya büyük bir çıkarma yapıldı. Artık savaş Almanya için çok kötü günler hazırlıyordu ve her yönden hızlı bir gerileme ile bütün alınan topraklar elden gidiyordu. Özellikle, savaşın Alman topraklarına intikali ile şiddetli direnme başladı ise de Almanya’nın bir kısmı müttefiklerin, bir kısmı ile Berlin’de Rus kuvvetlerinin eline geçti. Hitler intihar etti. Amiral Dönitz devlet başkanı oldu ve 7 Mayıs 1945’de Almanya Reims’de kayıtsız şartsız teslim anlaşmasını imzalayarak savaş Avrupa’da sona erdi.Pasifik’teki savaşta da Japonların başlangıçta yayılmalarından sonra, özellikle deniz-hava savaşları yoğunlaştı ve Coral Sea, Midway, Leyte gibi yerlerdeki savaşlarda Japon donanma ve hava kuvveti ağır kayıplar verince, Amerikan kuvvetleri “kurbağa sıçraması” denilen bir taktikle Pasifik adalarını birer birer almağa başlayıp Japonya’ya doğru ilerlemeğe başladılar. Okinwa adasında büyük bir kara savaşı oldu. Japon gerilemesi de iyice başlamıştı. Bu arada Avrupa’da savaş bitti. Fakat Pasifikte Japonya direnmeğe devam ediyordu. Nihayet, 05 Ağustos 1945’te Hiroşima’ya ilk atom bombası atıldı. 8 Ağustos’ta Rusya da Japonya’ya savaş açtı. 9 Ağustos’ta da Nagasaki üzerinde ikinci atom bombası atıldı ve 14 Ağustos 1945’te Japonya da kayıtsız şartsız teslim oldu. Böylece İkinci Dünya savaşı sona erdi Hiroşima’da 60 bin ve Nagasaki’de 36 kişi atom bombasından ölmüştür.Bu savaş sırasında yoğun askeri harekatın yanı sıra önemli diplomatik temas ve konferanslar da yapılmıştır.
İlk önemli olay, Hitler’in 19 Temmuz 1940’da yardımcılarından Hess’i İngiltere’ye gizlice gönderip barış teklif etmesidir. Bu teklif İngilizlerce kabul olunmamıştır.1941 Ağustos’unda, Roosevelt ile Churcill Atlantikte bir savaş gemisinde buluşarak, “Atlantik Yasası” (veya beyannamesi) (Atlantic Charter) denilen belgeyi imzaladılar. Beyannamenin esas prensipleri özgürlük ve demokrasinin korunması hakkındaydı ve sonraları Birleşmiş Milletler Andlaşmasının temeli olmuştur. Aynı yıl sonlarında, Washington Roosevelt ile Churcill tekrar buluştular.1 Ocak 1942’de Almanya’ya karşı savaş açmış bulunan 26 devletin imzası ile Washington’da “Birleşmiş Milletler Beyannamesi” isimli belge imzalandı ve Atlantik Yasasındaki prensipler kabul olunarak, son zafer kadar savaşın sürdürülmesi kararlaştırıldı. 18-20 Temmuz 1942’de, Londra’da İngiliz-Amerikan Konferansında, Kuzey Afrika’ya öncelikle bir çıkarma yapılması ve Avrupa’da açılacak ikinci cephe için çıkarmanın da 1943 yılında alınması kararlaştırıldı.30 Ocak 1942’de, Adana’da Türk Cumhurbaşkanı İ. İnönü ile Churcill görüştüler ve Türkiye’nin savaşa katılması konuşuldu. İnönü ihtiyatlı davrandı ve önce önemli askeri malzeme yardımı istedi.12-26 Mayıs 1943’de Washington’da Churcill ile Roosevelt arasındaki konferansta, İtalya’ya çıkarma yapılması, Avrupa’daki ikinci cephenin açılması ve savaş sonrasında kurulacak Avrupa ve dünya düzeni haklarında kararlar alındı. Aynı yılın Ağustos’unda, Churcill ile İngiliz ve ABD Genelkurmayları arasında “Overlord” kod ismiyle ikinci cephe ve “Anvil” ismiyle Sicilya çıkarması planları kesinleşti.19-30 Ekim1943’de Moskova Konferans’ında 3 müttefik Dışişleri Bakanları (Hul, Eden ve Molotov) ikinci cephenin açılması, savaş sonrasında sürdürülecek işbirliği, büyük devletlerin nüfuz sahaları, kolonilerin geleceği, savaş suçlularına yapılacak işlemler gibi konuları görüştüler. Aralarında bazı anlaşmazlıklar belirdi.
1943 yılı 22-26 Kasım tarihlerinde Ruslarla Tahran’da görüşmeye oturmadan önce, Roosevelt, Churcill ve Çan Kay Şek aralarında Kahire Konferansını yaptılar.28 Kasım-1 Aralık 1943 Tahran konferansında Roosevelt, Churcill ve Stalin biraraya gelerek şu ana konularda karar aldılar; İkinci cephenin açılması, Türkiye’nin savaşa girmesi, dünyanın savaş sonrası düzeni, Polonya’nın geleceği, Müttefik çıkarmasının Fransa’ya yapılması gibi konularda oldu. Tam bir anlaşma görülemedi.4-6 Aralık Kahire toplantısında, Churcill ile İ.İnönü Türkiye’nin savaşa katılmasını tekrar görüştüler. Churcill biran önce Türkiye’yi savaşa sokmak arzusundaydı, fakat İnönü ihtiyatlı davranmaktaydı.
1944 yılı 21 Ağustos-7 Ekim arası Amerika’da Dumbarton Oaks Konferansı yapıldı ve gelecekte kurulacak Birleşmiş Milletler Teşkilatının esasları saptandı.9-20 Ekim’de de Churcill ve Stalin Moskova Konferansında, Balkanlardaki nüfuz bölgeleri, Montrö Boğazlar Sözleşmesinin değiştirilmesi gibi konuları görüştüler. Polonya’nın sınırları konusunda anlaşmazlık oldu.4-11 Şubat 1945’te, Yalta Konferansında Roosevelt, Churchill, Stalin toplanarak, Uzakdoğu’daki durumun geleceği, Almanya’nın geleceği, savaş tazminatları, Birleşmiş Milletlerin kuruluşu, Polonya meselesi İran ve Boğazlar konularını görüştüler. Bu konferans savaş sonrası dünyasının geleceği için çok önemli olmuştur. Bazı yazarlar buna “dünyanın taksimi konferansı” demektedirler. Ruslar bu konferansta kendi lehlerine birçok kararlar çıkardılar. Bu toplantıda, ABD ile Rusların savaş sonrasındaki nüfuz ve çıkar bölgelerini saptadıkları ve ileri sürülmektedir.17 Temmuz-2 Ağustos Potsdam Konferansında, ABD, İngiliz ve Sovyet liderleri tekrar biraraya geldiler. Ancak, Roosevelt ölmüş yerine Truman geçmişti ve İngiltere’yi Churcill temsil etmekteyken bu sıradaki seçimleri kaybettiğinden yeni Başbakan Atlee onun yerine devam etti. Rusya’yı ise gene Stalin temsil etmekteydi.Bu konferansta Almanya’ya yapılacak muamele hakkında Yalta’da alınmış olan kararlar tekrar teyit edilmiş ve şimdilik bir hükümet kurulmaması, ekonomik ve endüstriyel büyük karteller, töristler ve sendikaların dağıtılması, ve savaş sonrası üretiminin kısıtlanması öngörülüyordu. Doğu Prusya’daki Königsberg ve civarı Rusya’ya bırakılıyordu. Polonya’nın batı sınırı Oder-Neisse hattı oluyor, Çekoslovakya, Macaristan ve Polonya’daki Almanlar için de Almanya’ya göç kararı alınıyordu.Böylece bu konferans Almanya’nın geleceği ve doğu Avrupa ülkeleri için önemli neticeler yaratmıştır. Topyekün savaş (total war) niteliğindeki İkinci Dünya Savaşı, askerlik tekniği yönünden de çok önemli sonuçlar vermiştir. Tank ve zırhlı araçlar çok geniş ölçüde kullanılmış, hava kuvvetleri de hayati önemde olduklarını ispatlamışlar ve en büyük rolü oynamışlardır. Denizaltı savaşları da bu silahın etkinliğini ortaya koymuştur. Ayrıca uçak gemileri Pasifik savaşında, bunların gelecek için ne kadar kıymetli ve vurucu bir silah olduğunu ispatlamıştır.Denizden karaya yapılan Normandiya ve Pasifik çıkarmaları ise askerlik alanında yeni bir amfibi harekat devri açmıştır.“Pilotsuz uçak” denilen V-1 ve V-2 Alman füzelerinin de kullanıldığı bu savaşın en önemli askeri neticesi kuşkusuz, atom bombasının yapılması ve kullanılması olmuştur.İkinci Dünya Savaşında uğranılan kayıplar olağanüstü derecede önemli olmuştur. Bazı kaynaklara göre savaş masrafları 1.5 trilyon Dolar olmuş, diğer bazı kaynaklar ise uğranılan tahribat ile maddi kaybın 4 trilyon Dolar olduğunu hesaplamışlardır.Bu savaş boyunca (1939-45) çeşitli ülkelerde 110 milyon kişi silah altına alınmıştır. Bunların 27 milyonu savaşta cephelerde kırılmış, 25 milyon kişi de cephe gerisinde sivillerden ölmüştür (Bu rakamın 5-6 milyonu Nazizmin yürüttüğü ırkçılık olayları neticesi yok edilen, büyük çoğunluğu Yahudi olan halktır). Savaşta en ağır kayıplar Rusya’nın (17 milyon) ve Almanya’nın (6 milyon) olmuş, ABD ise 259 bin kayıp vermiştir.İkinci Dünya Savaşı bina ve yerleşme merkezlerinin tahribi bakımından da insanlığa felaketler getirmiştir. Örneğin Almanya’da 1.6 milyon ev yıkılmış (7.5 milyon kişi evsiz kalmış), Rusya’da ise 6 milyon ev yıkılmış ve 1710 şehir ve kasaba ile 70 bin kadar köy tahrip olmuştur.İkinci Dünya Savaşından önemli miktarda toprak kazanarak çıkan tek ülke Rusya olmuştur. Finlandiya’dan parçalar, Estonya, Letonya, Litvanya, Doğu Prusya’nın bir kısmı, Polonya’dan Çekoslovakya’dan ve Romanya’dan parçalar alarak toplam 475 bin km. kare toprak ve buraların 24 milyonluk nüfusunu almıştır.Savaş sonucu, Almanya, Doğu ve Batı olarak iki parçaya ayrılmış, doğu Avrupa ülkelerinde (Polonya, Romanya, Macaristan, Çekoslovakya, Bulgaristan, Arnavutluk) komünist rejim kurulmuş, Çin’de yıllardan beri süren komünist ihtilal birkaç sene içinde başarıya ulaşarak, bu ülke de komünist rejimi benimsemiştir.Savaş sonrasından Batılı ülkelerde büyük sayıda asker terhis etmişler ve artık Birleşmiş Milletler’in dünya düzenini sağlayacağını düşünmüşlerdir.Ancak, çıkan çeşitli pürüzlü konular ve gerginlikler ile “Soğuk Savaş” denilen döneme girilmiş, yeniden askeri ve siyasi bloklaşmalar (NATO ve Varşova Paktı) ile silahlanma yarışına ve özellikle nükleer silahların geliştirilmesine önem verilmiştir.Savaş sonrasında, 1947’de Paris Barış Antlaşmalarıyla, Müttefiklerle İtalya, Finlandiya, Bulgaristan, Macaristan ve Romanya arasında barış yapılmıştır.Japonya ile de 1952’de San Fransisco Barış Antlaşması imzalanarak Amerikan işgali sona ermiş ve bu ülkeye yeniden bağımsızlık verilmiştir.Almanya ikiye bölünmüş ve ayrı ayrı devletler halini almış bulunduklarından, bir barış antlaşması imzalanması mümkün olamamıştır.Savaştan sonra Nürnberg’de bir Müttefik askeri mahkemesi Nazi harp suçlularını yaralayarak idama ve ağır hapis cezalarına mahkum etmiştir.
İnfitah Politikası: bkz. Açılma Politikası
İngiliz-İran petrol anlaşmazlığı
İran Hükümetinin 1951’de petrol endüstrisini devletleştirmesiyle başlayan sorun. İran petrollerini İngiliz petrol şirketi Anglo-Iranian Oil Company işletiyordu ve hisselerin çoğunluğunu da elinde bulunduruyordu. İşletme hakkını veren anlaşma 1933’te imzalanmıştı. İran Hükümeti İngiltere’nin bu şirketi bir siyasal baskı aracı olarak gördüğünü ileri sürdü. Bu arada şirket, İngiliz donanmasına petrol sağlarken, İran’da İranlılara iş olanakları yaratmakta, çalışma şartlarını iyileştirmemekteydi. 1949’da yapılan ikinci anlaşma İran kamuoyunda büyük tepki doğurdu. Ulusal cephe hareketinin lideri Dr. Muhammed Musaddık başbakanlığı ele geçirdi ve petrol endüstrisini devletleştirme girişimleri başladı. Bu, denetimi elinden bırakmak istemeyen İngiltere ve Batı’nın tepkisine yol açtı. Devletleştirme yasası İngiliz şirketini feshetmişti. Aslında anlaşmazlık şirket ile İran hükümeti arasındaydı ama işin içine İngiliz Hükümeti de girdi. İngiltere’nin uyguladığı ekonomik ambargo, ABD ile Dünya Bankasının verdikleri krediyi kesmeleri İran’ı büyük bir ekonomik sıkıntıya soktu ve Dr. Musaddık 1953’te düşürüldü. 5 Ağustos 1954’te yeni bir petrol anlaşması imzalandı. 8 yabancı şirketten oluşan bu konsorsiyum İran petrollerini işletecekti. İngiliz Anglo-İran’ın Oil Company’nın hissesi %40, Hollanda’ya ait Royal Dutch şirketinin %16, Fransız şirketinin %6 ve geriye kalan 5 ABD şirketinin herbirinin de %8’er hissesi olacaktı ve karın %50’si İran’a verilecekti.
İnsan Hakları Evrensel Bildirisi: bkz. İnsan Hakları
İnsan Hakları Evrensel Koruma Sözleşmesi: bkz. İnsan Hakları
İnsan Hakları Evrensel Sözleşmesi: bkz. İnsan Hakları
İran Devrimi (Iran’s Revolution)
4 Kasım 1979’da Ayetullah Ruhullah Humeyni’nin önderliğindeki İslamcılar tarafından İran halkının büyük desteğini de arkalarına alarak İran Şahı Rıza Pehlevi’nin iktidardan düşürülmesidir. İran Şahı, ABD’nin müttefiki olduğu için Başkan Carter İran’ın ABD’deki 12 milyar dolar tutarındaki varlığını dondurmuş ve Şah döneminde kararlaştırılmış olan silah ve askeri araçların satışını durdurmuştur. Humeyni hükümeti daha sonra pek çok Batılı ülke gibi ABD’yi “Büyük Şeytan” olarak nitelendirip bu ülke ile diplomatik ilişkilerini kesmiştir. Ardından, 14 Aralık 1979’da Tahran’daki ABD Büyükelçiliğindeki diplomatlar rehin alınmıştır. Rehineler Ocak 1981’den sonraki ABD Başkanı Ronald Reagan’ın göreve başlama töreni sırasında serbest bırakılmışlardır.Irangateİran-Irak savaşı sırasında ABD’nin İran’a gizlice yaptığı silah satışının ortaya çıkmasıyla başlayan skandal. İran İslam Devrimi ve Rehineler Olayı sonucu İran ve ABD ilişkileri gerginleşmiş, bu, ABD’nin İran’la diplomatik ilişkilerini kesmesine kadar varmıştır. 1980’de başlayan İran-Irak savaşında, ABD savaşa girmemekle birlikte bazı çatışmalarda yer almıştı. Savaş sırasında Kongrenin aldığı kararların dışına çıkılarak İran’a gizlice silah satışı yapıldığı 1986 Kasım’ında ortaya çıktı. Başkanlık Özel Araştırma Kurulu (Tower komisyonu olarak da adlandırılır) Ulusal Güvenlik Konseyi’nin bu skandalla bağlantısını araştırma görevini aldı. Tower Komisyonu Raporu’nun açıklanmasıyla Beyaz Saray danışmanlarında Donald Reagen istifa etti. Delil yetersizliği nedeniyle, Başkan Ronald Reagan’ın bu olayla ilgili kişisel sorumluluğunun bulunmadığı anlaşıldı. Irangate skandalı 1989’da sonucu bağlandı. Ulusal Güvenlik Konseyi üyelerinden eski deniz yarbayı Oliver North, Kongre çalışmalarını engellemek, illegal yollardan para almak ve Beyaz Saray belgelerini yok etmekten suçlu bulundu.
İran-Irak Savaşı (Iran-Iraq war), 1980-1988
İran ve Irak arasındaki savaş. Irak Hava Kuvvetleri’nin Tahran havaalanı da dahil olmak üzere bazı İran havaalanlarını bombalaması ve bunun sonucunda İran’a ait petrol alanlarında ve havaalanı tesislerinde ciddi hasarın ortaya çıkmasından sonra 22 Eylül 1980 tarihinde resmen başlamıştır. Savaş, Irak’ın Ağustos 1988’de Birleşmiş Milletler kararını kabul etmesi ile sona ermiştir. ABD, İran birliklerinin hareketleri ve muharebe düzenleri konusunda Irak’a istihbarat yardımında bulunmak suretiyle, bu savaşta etkin bir rol oynamıştır. İran, 4 Kasım 1979’da Tahran’daki ABD Büyükelçiliği’nde 62 Amerikalıyı rehin almış ve ABD’nin İran’daki bu yeni İslamcı rejim ile herhangi bir diplomatik ilişkisi olmamıştır. ABD önderliğindeki Batılı ülkeler Şii İslam düşüncesinin Suudi Arabistan, Mısır, Ürdün, Kuveyt ve Emirlikler’e yayılmasından endişe etmiştir. Bu bölge, coğrafya (bölgede Sovyet yayılmasına karşı stratejik bir denge) ve petrol açısından uluslararası düzeyde önem arzetmektedir. Savaşta, zehirli gaz ilk kez Iraklılar tarafından kurbanlar arasında çocuk yaştaki gençlerin çoğunlukta olduğu İranlılara karşı kullanmıştır. Her iki taraf da bir-iki milyon civarında ölü verdiklerini iddia etmişlerdir.Bu savaş, üçüncü dünya ulusları arasında ortaya çıkan gerçek anlamdaki ilk önemli savaştı. Savaş boyunca ABD Irak’a yardım ederken, İsrail de silah ve savaş aracı satmak suretiyle İran’a yardım etmiştir. Türkiye, bu iki komşusu arasındaki savaşta tarafsız kalmaya gayret etmiş ve her iki ülke ile olan ilişkilerini kesintiye uğratmamıştır.
İran-Irak Şattülarap Andlaşması: bkz. Cezayir Andlaşması
İsrail-Arap Çatışması: bkz. Arap İsrail Savaşları
İsrail’in Kuruluşu Sorunu1917 Balfour Bildirisi ile İngiliz Dışişleri Bakanı’nın Filistin’de Yahudiler’e bir “ulusal yurt” kurulması çabasının İngiliz Hükümeti tarafından destekleneceğini açıklamasıyla başlayan ve burada 2. Dünya Savaşı’ndan sonra bağımsız bir İsrail Devleti’nin kurulmasıyla sona eren gelişmeler. Siyonistler bu bildiriden sonra diğer İtilaf Devletleri’nin de bu deklarasyona katılması için çalışmışlardır. Fransa 1918 Şubat’ında, İtalya ise hemen sonra desteklerini açıkladılar. 1. Dünya Savaşı bittikten sonra yapılan San Remo Konferansı ile Filistin, İngiliz “mandat” yönetimine bırakıldı ve burada çok sayıda Yahudi yerleşim alanı kuruldu. 1920 Eylül’ünde 16500 kişilik bir Yahudi grubunun Filistin’e göç etmesi karar altına aldırıldı. 1934’de Filistin’deki Yahudilerin sayısı, Nazilerin iktidara gelmesi sebebiyle hızlanan yasadışı göçler nedeniyle 900.000’i buldu. Eğitilmemiş ve sermayesi olmayan Araplar, Eğitilmiş ve sermayesi ile gelen Yahudilerle rekabet edemezdi ve zamanla Araplar kendi ülkesinde ikinci sınıf yurttaş haline geldi. Bu, Araplarla Yahudiler arasında çatışmalar yarattı. 1936’da bir araya gelen Arap liderleri Yahudilere karşı mücadelede önderlik edecek Arap Yüksek Komitesi’ni kurdular ve başlattıkları genel grevi ulusal bir ayaklanmaya dönüştürdüler. Bunun üzerine Filistin’e giden bir komisyon, Yahudilerle Arapların aynı devlet içinde yer almasının mümkün olamayacağını, Filistin’in bölüştürülmesi gerektiğini öneren Peel Raporunu yayımladı. Bu rapor Arap ayaklanmasının daha da şiddetlenmesine sebep oldu. 2. Dünya Savaşı sonrasında Filistin toprakları üzerindeki İngiliz mandat yönetimi sona ererken, sorun BM’ye götürüldü. BM Genel Kurulu 1947’de Filistin topraklarının Araplar ve Yahudiler arasında bölünerek, Kudüs’e uluslararası statü tanınmasını onayladı. 14 Mayıs 1948’de bağımsız İsrail Devleti’nin kurulduğu açıklandı.İstanbul Antlaşması, 18881882’de İngiltere’nin Mısır’ı ele geçirerek Süveyş kanalını kontrol altına alması üzerine İstanbul’da 1888’de imzalanan anlaşma. İngiltere, sömürge imparatorluğuna giden yolu güvence altına almak amacıyla, Hindistan’la bağlantısını oluşturan Süveyş Kanalı’nı kontrol altına almak istemiş, 1882’de Mısır’ı işgal etmişti. O güne kadar bütün devletlerin kullanımına açık olan Süveyş Kanalı’nın İngiltere’nin eline geçişi diğer büyük devletlerde tepki yarattı ve bu anlaşma imzalandı. Bu görüşe göre, Süveyş Kanalı yine bütün devletlerin gemilerine açık olacak, bu geçiş serbestisinin güvenliği için kanalın her iki tarafında da üçer millik alanda hiçbir silahlı çatışma veya da askeri harekat yapılmayacaktı.
İstanbul Antlaşması, 1915
1915 yılında İngiltere, Rusya ve Fransa arasında yapılan gizli anlaşma. Osmanlı Devleti 1. Dünya Savaşı’na girdikten sonra, açık denizlere serbestçe geçiş sorunu Rusya için savaşın ana amacı haline gelmiştir. Rusya, Çanakkale Savaşları’nın sürdüğü 1915 yılında harekete geçerek müttefiklerine İstanbul ve Boğazlar üzerindeki isteklerini kabul ettirdi ve 18 Mart 1915’te İstanbul Antlaşması İngiltere, Fransa ve Rusya arasında imzalandı. Bu antlaşmaya göre İstanbul dahil, Midye-Enez çizgisinden Sakarya akarsuyunun Karadeniz’e döküldüğü yere kadar tüm Boğazlar Bölgesi Rusya’ya bırakılıyordu. Buna karşılık Rusya, İngiltere ve Fransa’nın Ortadoğu üzerindeki planlarına karışmayacaktı. Çanakkale Savaşları’nda İngiltere ve Fransa’nın başarısızlığa uğraması, Sovyet Devrimi’yle Rusya’nın savaştan çekilmesi gibi sebeplerle antlaşma uygulanamamıştır.
İtalyan Ulusal Birliği
19. yy.’ın ortalarına gelindiğinde İtalya henüz ulusal birliğini kuramamış ve merkezi bir hükümete sahip olamamıştı. Aslında bunun sağlanabilmesi için İtalya’nın savaş alanlarında önce Avusturya’yı yenilgiye uğratması gerekiyordu. Çünkü Viyana Kongresi Kararıyla büyük ölçüde Avusturya-Macaristan İmparatorluğu’nun etkisi altına alınmış bulunmaktaydı. 1848’deki Avusturya’ya karşı başarısız denemelerden sonra Piyemonte Başkanı Kont Camillo Cavour önce Fransa imparatoru III. Napolyon’la ittifak kurdu ve 2 devlet 1859’da Magenta ve Solferino’da zafer kazandılar. Lombardiya, Piyemonte’ye bağlandı. Orta İtalya devletleri yapılan plebisitler sonucu Piyemonte’yle birleştiler Sicilya ve Napoli Garibaldi tarafından işgal edilmişti. Bunların alınmasıyla Venedik ve Roma dışında tüm İtalya yarımadası Piyemonte çevresinde birleşmiş oldu. İtalya Parlamentosu 1961’de Piyemonte monarkı II. Vittorio Emanuele’yi Birleşik İtalya’nın kralı ilan etti. 1866’da Avusturya’nın Prusya’ya yenilmesiyle Venedik yine Prusya’nın 1871’de Fransa’yı yenmesiyle Roma İtalya’ya katıldı ve İtalya Birliği 1871’de tümüyle tamamlandı.
Jacoben Diplomasisi
Jacobenlerin 1793’te Fransa’da uyguladığı diplomasi. 1793 Fransız Anayasasında belirtilen devrimci diplomasinin ilkeleri şunları içeriyordu: Fransız ulusu, diğer halkların iç rejimine karışmayacak ve kendi içişlerine karışılmasını da kabul etmeyecekti; Fransa’da zorbalama iltica hakkı tanınmayacak ve işgalci düşmanlarla barış yapılmayacaktı. 1793 Anayasası çok etkili olmamasına rağmen Jacoben diplomasisi etkili bir biçimde uygulanmıştır.
Joe Amca (Uncle Joe)
İkinci Dünya Savaşı sırasında Sovyet lideri Stalin’e Amerikalıların verdiği isimdir. Özellikle ABD Başkanı Roosevelt, savaş sırasında Stalin’in etkisinde kalmış ve ona büyük ölçüde sempati ve güven beslemiş, bunu belirlemek için de ona “Joe Amca” (Josef’ten kısaltma) samimi ismini vermiştir. Stalin’de savaş bitimine kadar Roosevelt’in bu zaafından kendi politikası ve çıkarları için hayli yarar sağlamış ve soğuk savaş dönemine girilmesinde Roosevelt’in bu tutumuyla temeli atılan birçok husus önemli rol oynamıştır.
Johnson Mektubu, 1964
1963 yılı Aralık ayında Kıbrıs’ta ortaya çıkan gergin durum ve kanlı olaylar üzerine, Türk toplumunun güvenliğini korumak ve Rumların katliamlarının bir jenoside dönüşmesini önlemek amacıyla Türkiye, 1960 Garanti Andlaşmasına taraf devlet olarak sahip bulunduğu hakları kullanarak 1964’te Kıbrıs’a çıkarma yaparak müdahalede bulunmağa karar vermiştir. Ancak, o zamanki ABD Başkanı Johnson, Başbakan İsmet İnönü’ye önemli bir mektup yollayarak bu işe karşı bir karar almış ve hükümetimiz de bu durumda müdahaleden vazgeçmiştir. Bu mektup, Türk Amerikan ilişkilerini olumsuz yönde etkilemiştir.
Jüpiter Füzelerinin Sökülmesi Olayı
Küba’daki “Ekim Füzeleri Bunalımı”nın sonucunda Sovyetler Birliği’nin karşılık olarak, ABD’nin Türkiye’deki füzelerinin sökülmesini istemesi üzerine gelişen olaylar. ABD, 1959 yılından hemen sonra Türkiye’ye Jüpiter füzeleri yerleştirmişti. Küba Bunalımının ortaya çıkmasından sonra, Sovyetler Birliği, ABD’nin Türkiye’deki benzer nitelikteki füzeleri söktüğü takdirde, Sovyetler Birliği’nin de Küba’dakileri sökeceğini bildirmişti. Soğuk savaşın doruğunda yaratılan bu yumuşama ve görüşme havasının sonucu olarak Jüpiter Füzeleri, ABD tarafından Türkiye’nin görüşü alınmadan Kasım 1962’den itibaren sökülmüştür.
Kahire Konferansları: bkz. II. Dünya Savaşı
Kapitülasyon Ahitnamesi
Osmanlılarda bir kapitülasyon ayrıcalığının tanınması durumunda tanınan ayrıcalıkların neler olduğuna ve kime tanındığına ilişkin sözleşme. Osmanlılarda bir kapitülasyon ayrıcalığının tanınması işlemi hukuk kurallarına uygun olarak gerçekleştirilmektedir. Böylece önce gayri-müslimlerin İslam ile dostluk ve barış içinde olmayı kabul etmesi (eman) gerekmektedir. Bu söz verme karşılığı imamın anılan müsteminlerin can ve mal varlığını garanti etmesi sonucu bir ahitname (sözleşme) yapılır ve Osmanlı ülkesinde elde ettikleri kapitülasyon ayrıcalıkları belirtilirdi. Tanınacak ayrıcalıklar nedeniyle müstemin ile müslümanlar arasında dinsel açıdan kimi sorunlar çıkması olasılığı varsa, şeyhülislamdan kuşkuları giderecek bir fetva alınırdı. Ondan sonra da padişahın, berat ya da nişan adı verilen bir erman ile, müsteminin bu ayrıcalıklardan yararlanmasını tanıması gelirdi.
Kapp Darbesi, 13 Mart 1920
Amerika doğumlu bir gazeteci olan Wolfgang Kapp’ın önderliğinde Erhardt Tugayı’nın Berlin’de 13 Mart 1920’de yönetimi ele geçirerek Kurucu Meclisi dağıttıklarını ilan ettikleri darbe. Kapp Darbesi Berlin’deki işçi ve memurlarını genel grevi nedeniyle başarısız oldu, ancak Almanya’da militarist hareketlerin başlandığını gösterdi.
Karışmazlık Komitesi, 1936
Karışmazlık ilkesinden doğan sorunları ele almak amacı ile Londra’da 1936 Eylül’ünde kurulan komite. İspanya’daki iç savaşa karışıldığı takdirde bunun Avrupa çapında bir savaşa yol açabileceğinden korkuluyordu. İngiltere’nin ısrarıyla kuruldu. Komitenin aldığı karara göre her iki tarafa da yardım gönderilmeyecekti. Burada, uluslararası hukuk açısından ilginç bir durum ortaya çıkmıştır. Çünkü karara göre, asiler olduğu kadar meşru merkezi hükümet de dışardan yardım alamıyor ve böylece asilerle meşru otorite aynı statüye indiriliyordu.Karışmazlık Komitesi’nin aldığı bu karara İngiltere ile Fransa uymuş, ama Almanya ile İtalya uymamıştır. İtalya ve Almanya’nın yardımıyla general Franco 1939 yılında İspanya’ya tam anlamı ile egemen olmuştur. Böylece komite fiilen dağılmış oldu. Bu komite İspanya’ya dışardan silah ve malzeme gönderilmesini engellemek için Nisan 1937’de, İspanya kıyılarını bölgelere ayırarak, her bölgenin kontrolünü Fransa, İngiltere, İtalya ve Almanya’ya verdi. Karışmazlık Komitesi 1938 Nisan’ında, İspanya’daki bütün yabancı gönüllülerin kademeli olarak çekilmesi için bir plan kabul etti.
Karlofça Antlaşması, 1699
İkinci Viyana kuşatmasından sonra Avusturya, Lehistan, Venedik ve Rusya’nın katılmasıyla kurulan ittifakın sürdüğü savaşlar sonunda Karlofça’da yapılan antlaşma (26 Ocak 1699). Zenta yenilgisinden sonra Osmanlı devleti barış yapmaya taraftar göründü. Bu sırada Fransa ile anlaşmazlık işinde bulunan Avusturya, Osmanlılar ile barış yapmak istedi. Venedik hükümeti, Avusturya’nın dileklerine boyun eğmek zorunda kaldı. Kutsal ittifakın diğer iki üyesi Lehistan ve Rusya ise, savaşı sürdürmek; bunu karşılık Avrupa meselelerinde önemli rol oynayan İngiltere ve Felemenk hükümetleri de Avrupa’da barışı kurmak istiyorlardı. Amcazade Hüseyin Paşa Osmanlı hükümetinin barış isteğini Avusturya’ya bildirdi ve Erdel’deki Osmanlı haklarının korunması, bazı kalelerin yıktırılması gerektiğini ileri sürdü. Bununla birlikte Avusturyalıların Erdel üstündeki ısrarlarını kabul etmek zorunda kalan Hüseyin Paşa, diğer şartları 27 Ocak 1698’de, Edirne’de bir protokole bağladı. 23 Temmuz 1698’de, padişah Mustafa II, Reisülküttap (hariciye vekili) Rama Mehmet Efendiye başmurahhas ve A. Mavrakordato Beyi, büyükelçi ve ikinci murahhas olarak görevlendirildi. Uzun görüşmelerden sonra Avusturya imparatoru Leopold I’ın teklif ettiği buluşma yeri (Karlofça kasabası) iki tarafça kabul edildi.13-16 Kasım tarihleri arasında yapılan dört görüşme sonunda Macaristan sınırı çizildi. Bosna sınırında Posut’dan Brot kalesine kadar Sava nehrinin sınır olması kabul edildi. Bununla birlikte Brot (Brod), Dobay (Debej) Yesanofçer (Jasenowaç), Dupiçe (Dubica), Kostayniçe (Kostajnica), Novi, Krüpa, Bihke kaleleri üstünde birçok münakaşe yapıldı. Nihayet Kostaniçe’nin Avusturya’da kalmasına karşılık, diğerlerinin boşaltılması kararlaştırıldı. Sınır meseleleri böylece çözümlendikten sonra, hukuki, ticari ve askeri bölümlere geçildi. Jitva (jitwa) sözleşmesi, Osmanlılarca da kabul edildi ve bu antlaşmanın 25 yıl süre ile geçerli olması kararlaştırıldı. Avusturya ile görüşmeler devam ederken diğer devletler ile de görüşmelerin tamamlanmasına çalışılıyordu. Lehistan ile 22 Kasım’da başlayan görüşmeler sonunda 11 maddelik bir antlaşma yapıldı. Buna göre, Osmanlı imparatorluğu Padolya’yı boşaltacak ve Ukrayna’da kurduğu “Kazak hatmanlığını ortadan kaldırarak bu topraklardan çekilecekti. Ayrıca Cemeniec kalesini tahrip edecek, Kırım akınlarının durdurulacağı konusunda garanti verecek, bunlara karşı Boğdan’da Lehlilerin işgali altında bulunan Suçeva (Suczava), Roma (Romania), Nemçe (Nijamtzo), Soroka (Soroca) ve Kampulek kalelerini geri alacaktı. Karlofça Konferansının en uzun süren görüşmeleri Venediklilerle oldu. Ruzzini’nin Edirne mukavelenamesini tanımak istememesi üzerine, 17 Kasım’da başlayan görüşmeler uzadı. Sonunda Avusturya işe karıştı ve antlaşma maddelere bağlandı. (23 Ocak 1699)
Karşılıklı ve dengeli güç indirimi (mutual and balanced force reduction-MBFR)
Kuzey Atlantik Antlaşması Örgütü (NATO) ve Varşova Paktı arasında, tarafların Avrupa’daki askeri varlıklarının azaltılması yönünde yapılan görüşmeler. NATO içerisinde 1968 yılında gelişen bu fikir, 1970 Roma toplantısında öneriler halinde Varşova Paktı’na resmen bildirilmiştir. 1971 yılında Sovyet lideri Leonid Brejnev konuyu görüşmeye hazır olduklarını bildirmiştir. Görüşmeler 1973 yılında Viyana’da başlandı. Toplantılara Fransa ve İzlanda devletleri dışındaki bütün NATO devletleri ve Varşova Paktı üyeleri katıldılar (i) Asıl katılan devletler: Bunlar kuvvetlerinde indirim yapacak ülkelerdi. ABD, Kanada, İngiltere, Federal Almanya, Belçika, Hollanda, Lüksemburg, Sovyetler Birliği, Demokratik Almanya, Çekoslovakya ve Polonya (ii) Özel statülü katılmacılar. Bunlar, indirim bölgesinde kuvvetleri olmayan, dolayısıyla indirim yapmaları söz konusu olmamakla birlikte indirimden bir biçimde etkilenebilecek NATO ve Varşova Faktı üyeleriydi. Bunlar için “kanat ülkeler” deyimi de kullanılmaktaydı. Türkiye, Yunanistan, İtalya, Danimarka, Norveç, Bulgaristan, Romanya ve Macaristan.1973’ten beri süren MBFR görüşmelerinde Batı’nın tutumuna değişiklik getiren bazı önerilerin Doğu Bloğuna iletilmesi ve burada kabul edilmesiyle gelişme sağlanmış ve tarafların görüşleri arasında, özellikle ikinci aşama indirimleriyle ilgili güvenceler, Sovyet tanklarında indirim ve ortak tavanlar gibi konularda yaklaşma olmuştur.1980’li yılların ortalarına gelindiğinde, MBFR görüşmelerinde önemli bir ilerleme kaydedilmedi. Özellikle ABD’nin Batı Avrupa’ya orta menzilli füzeler yerleştirmeye başlaması ile görüşmeler bütünüyle kesilmiştir. Ancak 1970’li yılların başlarından beri süren bu görüşmelerden elde edilen değerli bilgi ve deneyler boşa çıkmadı. Çünkü MBFR’ın bittiği yerde 1988 yılında Avrupa Konvansiyonel Kuvvet Müzakereleri (AKKUM-CFE) başladı.
Keşmir Sorunu: bkz. Hindistan-Pakistan Anlaşmazlığı
Kıbrıs Sorunu
Türkiye ile Yunanistan devletleri arasında Kıbrıs adası üzerindeki anlaşmazlık. Ada, 1571 yılından 1878’e kadar Osmanlı Devleti’nin egemenliğinde kalmıştır. 1878’de Osmanlı Devleti, Rusya’ya karşı diplomatik desteğin bedeli olarak Kıbrıs’ı İngiltere’nin “geçici yönetimi”ne bırakmıştır. Ancak İngiltere adada bir koloni yönetimi kurarak 1960’a kadar buradan çıkmamıştır. XIX. yüzyılda Yunanistan bağımsızlık mücadelesinin başlamasıyla Rum Ortodoks topluluğu adanın Yunanistan’a bağlanması için çaba harcamıştır. Bu çabalar 1878’den sonra daha da artmıştır. Ancak Türk Kurtuluş Savaşı sırasında Yunanlıların almış oldukları yenilgi ve Türkiye’nin Kıbrıs’taki haklarında vazgeçmesi ve adanın 1923 Lozan Andlaşması ile İngiltere’ye geçmesi Rumların ihtiraslarına bir süre gem vurmuştur. Yunanistan 1950’lerde Kıbrıs Sorununu uluslararası platforma çıkarmak istemiş ve 1954 yılında Birleşmiş Milletler Genel Kurulu’na götürmüştür. 1955’te Albay Georgies Grivas EOKA (Kıbrıslı Savaşçıların Ulusal Örgütü) adlı örgütü kurarak adada silahlı eylemlere girişmiştir. Bu hareketler karşısında Fazıl Küçük önderliğindeki Kıbrıslı Türkler de adanın Türkiye’ye verilmesini yada bölünmesini istemeye başlamışlardır. Adada çatışmaların giderek alevlenmesi nedeniyle artan diplomatik temaslar sonucunda 1959’da Zürih ve Londra Andlaşmaları imzalanmıştır. Böylece 16 Ağustos 1960’tan başlayarak, Kurucu Andlaşma, Garanti Andlaşması ve ittifak Andlaşması adını taşıyan andlaşmalarla bağımsız Kıbrıs Cumhuriyeti devleti kurulmuş, ve bütünlüğü Yunanistan, Türkiye ve İngiltere tarafından garanti edilmiştir. Kıbrıs Cumhuriyeti’nin 1960 Anayasası, bir yandan iki toplumun eşitliğini, öte yandan da bu iki unsurun egemenliği birlikte kullanmalarını öngörüyordu. 1963 sonlarında Kıbrıs Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı Makarios’un yerel yönetim ve maliye ile ilgili konulardan önerdiği anayasa değişikliği (1960 Anayasası’nın 13. maddesi) Türk tarafından reddedilmiştir. Türklere yönelik saldırıların artması üzerinde Lefkoşe bir ateşkes hattı ile ikiye bölünmüştür. Mart 1964’te Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi, adaya barış gücünün gönderilmesini kararlaştırılmıştır. Bu arada İnönü adaya müdahale etmeye karar verdiğini açıklamıştır ve Türk uçakları da ada üzerinde uyarı uçuşları yapmışlardır. Buna ABD’nin verdiği yanıt Haziran 1964’te Johnson Mektubu ile gelmiştir. ABD, Ağustos 1964’te Acheson Planı’nı ortaya atmıştır. Bu plan çerçevesinde Türkiye’ye sadece adanın kuzeydoğusunda üs ve kantonlar verilecek; bunun karşılığında Meis adası Türkiye’ye geçecekti. Bu teklifi Türklerden önce Yunan-Rum tarafı reddetmiştir. 1964-1974 yılları arasında adadaki olayların devamlı olarak Kıbrıslı Türklerin aleyhine gelişmesi, EOKA’nın sahneye çıkması, olayları daha da artırmıştır. 1971’de Albay Grivas adada EOKA-B adlı örgütü yeniden kurmuştur. 15 Temmuz 1974’te EOKA-B önderi Nikos Sampson’un Makarios’u bir darbe ile devirerek kendisini başkan ilan etmesi üzerine, 1960 Anayasası’nın fiilen ortadan kalktığını gören Türkiye, 20 Temmuz 1974’te Kıbrıs’a askeri birlikler çıkarmıştır. 22 Temmuz’da yapılan ateşkes sonrası Cenevre Konferansları’nda İngiltere, Yunanistan ve Türkiye’nin katılımıyla bir sonuç alınamamıştır. Bunun üzerine Türkiye, Birinci Barış Harekatından sonra 14 Ağustos 1974’te İkinci Barış Harekatına başlamıştır. Türk birlikleri 16 Ağustos’ta Kıbrıs Türk kesiminin bugünkü sınırlarını oluşturan Atilla Hattı’na ulaşmışlardır. Makarios’un adaya dönerek Aralık 1974’te Cumhurbaşkanlığı makamına yeniden geçmesi ve görüşmelerde bir ilerleme sağlanamayacağının anlaşılması üzerine, 13 Şubat 1975’te adanın Türk kesiminde Kuzey Kıbrıs Türk Federe Devleti (KKTFD) kurularak, Rauf Denktaş devlet başkanı olmuştur. Kıbrıs Türk Federal Meclisi, 15 Kasım 1983’te, Bakanlar Kurulu’nun hazırladığı bağımsızlık bildirgesini oybirliği ile kabul ederek Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti’ni ilan etmiştir. Türkiye, Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyetini tanıdığını açıklamıştır. BM Güvenlik Konseyi 11 Ekim 1991 tarihinde Kıbrıs sorununa ilişkin olarak BM Genel Sekreteri Perez de Cuellar tarafından hazırlanan raporu destekleyen 716 sayılı kararı kabul etmiştir. Kararda Kıbrıs’ta çözüm için temel ilişkiler; a)Kıbrıs Cumhuriyeti’nin egemenliği, bağımsızlığı ve toprak bütünlüğünün korunması, b)adanın tamamını ya da bir bölümünün bir başka ülke ile birleşmesinin, her türlü bölünme ve ayrılmanın dışlanması, c)iki toplumlu ve iki bölgeli bir federasyon içinde Kıbrıslı Rumların ve Kıbrıslı Türklerin refah ve güvenliğini sağlayacak yeni bir anayasanın yapılması olarak belirtilmekteydi. Bu plandan bir yıl kadar önce, Temmuz 1990’da Kıbrıs Rum yönetimi, Kıbrıs Cumhuriyeti adına Avrupa Topluluğu üyeliği için müracaat etmiştir. 1992 yılında BM Genel Sekreteri Boutros Ghali önce bir “fikirler dizisi” (set of ideas) ortaya attı. Fakat bir çözüme ulaşmak mümkün olmadı. Bunun üzerine Kasım 1992’de “güven yaratıcı önlemler paketi”ni oluşturdu. Bu paket fikirler dizisini tamamlıyordu, ve şunları öneriyordu; a)KKTC’ye uygulanan ambargo büyük ölçüde hafifletilecek, b)KKTC’nin egemenliğinde bulunan Maraş Bölgesi, Birleşmiş Milletler denetiminde Rum yerleşim ve kullanımına açılacak. c)Lefkoşe Uluslararası Havaalanı ulaşıma açılacak. Türk tarafı, Ercan Havaalanı ile Magosa Limanı’nın da uluslararası trafiğe açılmasını istemiştir. 1994’ten itibaren söz edilen paketin küçük değişikliklere uğramış bir şekli tartışılmaya başlandı. Bu yeni paket, daha çok Klerides’in tercihlerini yansıtıyordu. 31 Mart 1994’te Denktaş, Birleşmiş Milletler’e güven yaratıcı önlemler paketini kabul ettiğini bildirdi. 8 Haziran 1994’te, tüm Rum siyasal partilerinin temsil edildiği bir karar verme organı olan Kıbrıs Rum Ulusal Konseyi güven yaratıcı önlemler paketini reddetmiştir. Böylece, Rum tarafının kararı ile bu paket ortadan kalkmıştır. 1993 sonundan itibaren Yunan-Rum tarafı, Kıbrıs sorunun görüşülme çerçevesini Birleşmiş Milletlerden Avrupa’ya aktarmak istemektedirler. Avrupalı devletler de Rumları tek taraf olarak kabul ediyor görünmektedirler. Sözgelimi AB Komisyonu Haziran 1993’te yayınladığı bir avis (görüş)’te Kıbrıs’ın bir Avrupa devleti olduğunu ve dolayısıyla Kıbrıs’ın Avrupa Birliği’ne katılması yönünde bir engel bulunmadığını belirtmiştir. Yine Avrupa Adalet Divanı 5 Temmuz 1994’te aldığı bir kararında Kıbrıs’tan AB’ye ithal edilen mallarda Kıbrıs Cumhuriyeti’nin ihraç belgelerinin aranacağını belirtmiştir. Bu karar, AB’nin KKTC’ye ambargo koyması demektir. Kıbrıs sorunu aslında, adada bir Kıbrıslı halkın değil, bunun yerine Yunanistan ve Türkiye ile yakından ilişkili iki farklı halkın varolmasıdır. Sorun, zamanla farklı boyutlar kazanarak devam etmektedir ve hala kesin bir çözüme ulaşılamamıştır.
İskender Karakaya - Kişisel Web Sitesi 